Ocena ryzyka zawodowego - czynniki biologiczne środowiska pracy

Czynniki biologiczne środowiska pracy jedna ze składowych dokumentacji ryzyka zawodowego. Stanowią ważny problem, gdyż skala narażenia na nie jest bardzo duża. Czynniki te wpływają na zdrowie pracowników, mogą być przyczyną wielu chorób zawodowych. Biologiczne czynniki środowiska pracy to „mikro i makroorganizmy oraz takie struktury i substancje wytwarzane przez te organizmy, które - występując w środowisku pracy - wywierają szkodliwy wpływ na organizm ludzki i mogą być przyczyną chorób pochodzenia zawodowego”¹

Wśród czynników biologicznych oceny ryzyka zawodowego wyróżnić można:

• czynniki wywołujące choroby zakaźne lub inwazyjne (priony, wirusy, bakterie, grzyby, pierwotniaki, robaki),
• alergeny biologiczne (bakterie, grzyby, cząstki roślinne i zwierzęce),
• toksyny biologiczne, czynniki immunotoksyczne (endotoksyna bakteryjna, miko toksyny, glukany grzybicze, lotne związki organiczne, toksyny roślinne, jady zwierzęce),
• czynniki rakotwórcze (aflatoksyny, pył drzewny).²

Czynniki biologiczne mogą mieć, podobnie jak czynniki chemiczne, działanie zakaźne, alergizujące, toksyczne, drażniące i rakotwórcze.

Ocena ryzyka zawodowego uwzględnia czynniki biologiczne, w różnych grupach zawodowych będą one się różnić. Wirusy pochodzenia ludzkiego to przede wszystkim wirus zapalenia wątroby typu B i C oraz wirus HIV. Stanowią one główne zagrożenie u pracowników służby zdrowia. Kolejne, to przenoszone drogą powietrzno- kropelkową, wirusy często spotykane u dzieci, wywołujące zakażenie gorączkowe. Na nie najbardziej narażeni są wychowawcy i nauczyciele. Wśród wirusów pochodzenia odzwierzęcego wyróżnić można wirusy niesztowicy, ospy krów, pryszczycy, na które narażeni są najbardziej rolnicy. Następnie wirus limfocytarny, występujący u gryzoni, zagrażający bezpośrednio pracownikom laboratoriów oraz wirus, pochodzący od małp, małpi wirus B, zagrażający pracownikom ogrodów zoologicznych. Wyjątkowo niebezpieczne są również wirusy wścieklizny oraz wirus kleszczowy. Nimi zagrożeni są przede wszystkim pracownicy ferm, ogrodów zoologicznych, leśnicy oraz personel weterynaryjny.³

Charakterystyczne dla czynników biologicznych są bakterie. Zazwyczaj wywołują one choroby odzwierzęce. W tej grupie występują riketsje gorączki Q, występujące u bydła, gryzoni i kleszczy. Na nie narażeni są hodowcy, weterynarze i pracownicy laboratoriów. Hodowcy drobiu narażeni są z kolei na chlamydie, która wywołuje u ludzi ornitozę charakteryzującą się zapaleniem płuc i wysoką gorączką. Wśród tlenowych bakterii wyróżnić można bakterie spiralne, które występują u różnych zwierząt, a u ludzi wywołują grypopodobne choroby. Najbardziej narażeni są hodowcy, rolnicy i leśnicy. Ważną rolę w patologii zawodowej odgrywają również pałeczki Gram-ujemne. Wywołują między innymi brucelozę, chorobę narządową. Najbardziej narażeni są rolnicy, leśnicy, pracownicy przemysłu rolniczo-spożywczego. Masarze, rzeźnicy i hodowcy trzody narażeni są natomiast na bakterie z grupy Gram-dodatnich, wywołujące zazwyczaj zakażenie skóry.⁴

Kolejną grupą czynników biologicznych są grzyby. Pierwsze, najmniej niebezpieczne są pleśnie, występujące w okresie letnim. Wywołują reakcje alergiczne wśród rolników w okresie żniw. Kolejne to trujące mikotoksyny, które są wyjątkowo niebezpieczne. Do organizmu ludzkiego dostają się drogą pokarmową, wywołując zmiany patologiczne w wątrobie, nerkach, układzie nerwowym oraz płucach. Do grupy ryzyka należą rolnicy i przemysł rolniczo - spożywczy. Grzyby niższe, dermatofity, które dzięki sprzyjającemu mikroklimatowi (duża wilgotność, wysoka temperatura) wywołują grzybice skórne oddziałują szczególnie w kopalniach, piekarniach i zakładach gastronomicznych.⁵

Pyłki kwiatowe, choć wywołują jedynie reakcje alergiczne skóry, są również szkodliwymi czynnikami biologicznymi. Na ich działanie narażeni są w szczególności rolnicy, sadownicy, ogrodnicy i pracownicy sezonowi. Bezpośredni kontakt pracowników jest przyczyną stanów zapalnych skóry oraz astmy.⁶

Drewno i pył drzewny jest także przyczyną wielu chorób. Zmiany chorobowe wywołują pyły drzew oraz żywica i produkty destylacji. Mogą powodować nawet nowotwory nosa.⁷

Pierwotniaki są bardzo powszechne. Występują często i powodują wiele chorób. Do zakażenia dochodzi zazwyczaj drogą pokarmową, ale również przez błony śluzowe, czy uszkodzoną skórę. Zagrożeni są hodowcy zwierząt, pracownicy rzeźni, weterynarze i pracownicy laboratoriów.⁸

Kolejnym zagrożeniem pochodzenia biologicznego są pasożytnicze robaki, bezkręgowce. Ich larwy wnikają do organizmu przez skórę, stwarzając zagrożenie zwłaszcza dla rolników. Stawonogi, w tym skorupiaki, pajęczaki oraz owady stanowią równie niebezpieczną grupę. Wywołują astmę oskrzelową, nieżyty nosa, wysypki, zapalenia spojówek, skóry oraz reakcje alergiczne układu oddechowego. Objawy występują u osób zatrudnionych przy wyrobie produktów spożywczych ze skorupiaków, rolników, magazynierów, leśników, drwali, pasterzy.⁹

Narażenie na czynniki biologiczne w poszczególnych grupach zawodowych jest ogromne, dlatego tak istotną dokumentację stanowi ocena ryzyka zawodowego. Zmiany wywołane czynnikami biologicznymi o charakterze zawodowym dotyczą w szczególności kilku grup pracowników. Należą do nich:

• pracownicy służby zdrowia, laboratoriów diagnostycznych i zwierzętarni,
• zatrudnieni w rolnictwie i leśnictwie, w przemyśle rolniczo-spożywczym i drzewnym, 
• lekarze weterynarii, technicy, pracownicy pomocniczy w lecznicach weterynaryjnych,
• pracownicy zatrudnieni przy zbieraniu i przerobie odpadów i w oczyszczalniach ścieków,
• pracownicy zatrudnieni w przemyśle włókienniczym, metalurgicznym, bibliotekarze, nauczyciele. ¹⁰

Inne grupy zawodowe to na przykład rybacy, pracownicy przetwarzający mięso ryb, zwierząt morskich, skorupiaków, zatrudnieni w przemyśle biotechnologicznym, farmaceutycznym, tekstylnym, górnicy, spawacze, konserwatorzy zabytków, fryzjerzy, kosmetyczki. Ze względu na duży obszar występowania czynników biologicznych należy stosować środki ograniczające ich obecność lub chroniące przed skutkami ich działania. W tym celu podejmuje się różnorakie działania medyczne, technologiczne i organizacyjne, które uwzględnione w ocenie ryzyka zawodowego ułatwią niezbędne działania.

Do takich działań zalicza się szczepienia ochronne, szczególnie w grupach wysoce narażonych. Stosowane są u pracowników służby zdrowia, rolników i leśników. Zapewniona zostaje również stała opieka lekarska. Osoby z narażonych grup zawodowych poddawane są regularnym badaniom profilaktycznym. Stosowane są także środki ochrony indywidualnej. Są to maski i hełmy. Ważną grupę działań stanowią także te, oparte na zapobieganiu rozwojowi drobnoustrojów oraz w razie ich wystąpienia, ich niszczenie za pomocą środków chemicznych i fizycznych. Niezwykle ważny w tych działaniach jest fakt, że czynniki te podlegają stałej mutacji i zmienności. Dlatego też należy stale monitorować środowisko pracy, w tym uaktualniać ocenę ryzyka zawodowego w celu udoskonalenia działań zwalczających te czynniki w miejscach pracy.

1. J. Dutkiewicz, Czynniki biologiczne, [W:] Bezpieczeństwo pracy i ergonomia, pod red. D. Koradeckiej, CIOP, Warszawa 1999, s. 597.
2. H. Puchalska, Czynniki biologiczne, [W:] Bezpieczeństwo pracy i ergonomia, pod red. D. Koradeckiej, CIOP, Warszawa 1999, s. 253.
3. J. Dutkiewicz, Czynniki biologiczne, [W:] Bezpieczeństwo pracy i ergonomia, pod red. D. Koradeckiej, CIOP, Warszawa 1999, s. 599-600.
4. Tamże, s. 600-603.
5. J. Dutkiewicz, Czynniki biologiczne, [W:] Bezpieczeństwo pracy i ergonomia, pod red. D. Koradeckiej, CIOP, Warszawa 1999, s. 603-604.
6. Tamże, s. 604-605.
7. Tamże, s. 605.
8. Tamże, s. 605.
9. Tamże, s. 605-606.
10. H. Puchalska, Czynniki biologiczne, [W:] Bezpieczeństwo pracy i ergonomia, pod red. D. Koradeckiej, CIOP, Warszawa 1999, s. 253.